بازرگان به رجایی گفت شما تجربه اداره یك مدرسه را ندارید

بازرگان به رجایی چه گفت؟

ایرناپلاس: آقای مهندس بعضی معتقدند اساساً دولت یعنی مشاركت. در واقع باید مشاركت نیروها در ساختار لحاظ شود. اولاً شما می‌فرمایید نهضت آزادی و انجمن مهندسین در كابینه حضور داشتند. واقعیت این است كه این‌ها در كلان قصه در یك طبقه و طیف مشخص جا می‌شوند و خیلی نمی‌شود از تركیب‌شان تكثری برداشت كرد. نشانه‌اش هم این است كه وقتی ما به 13 آبان 58 می‌رسیم، نیروها و جریان‌های مختلف اساساً احساس مشاركت در تصمیم‌گیری ندارند و شاید یكی از دلایلی كه منجر به آن اتفاق شد، همین بود. می‌خواهم عرض كنم خیلی به نظر نمی‌آید كه این مشاركتی كه شما می‌فرمایید، بدنه جامعه آن را قبول داشته باشد؛ یعنی جامعه سیاسی این را پذیرفته باشد. لذا این تكثر كه شما می‌فرمایید خیلی واقعی به نظر نمی‌آید. نكته دوم در خصوص بحث تجربه كار اجرایی است. میزان استعفاهای اعضای كابینه و میزان جابه‌جایی‌ها در همان مدت 9 ماه، به نظر می‌رسد كه اگر یك جریانی بحث حرفه‌ای بودن و بحث تخصص درونش مطرح بود، دولت موقت نباید این‌قدر دچار مشكل و چالش می‌شد. خیلی از وزرا استعفا دادند. آقای كریم سنجابی مثلاً اولین نفر بود. ارزیابی شما از این موضوع چیست؟

توسلی: خیلی روشن است. ببینید اگر آقای دكتر سنجابی استعفا دادند، اختلاف‌ نظر سیاسی داشتند. اگر آقای دكتر شكوهی در آموزش و پرورش استعفا دادند، ایشان هم به هر شكل نتوانستند دوام بیاورند. من می‌خواهم یك مثال زنده برای شما بزنم. مرحوم دكتر بهشتی، مرحوم رجایی را برای وزارت آموزش و پرورش پیشنهاد كردند. می‌دانید مرحوم رجایی از دوستان قدیمی ما هستند و در انجمن اسلامی مهندسین بودند و دبیر دبیرستان كمال بودند و كارآموز بودند. با خود بنده و با جمعی دیگر در مبارزات قبل از انقلاب حضور مستقیمی داشتند و برای مهندس بازرگان یك شخصیت شناخته شده بود. ولی مهندس بازرگان به‌عنوان مدیر باتجربه و برخلاف آن نگاهی كه شما داشتید و با وجود فشار مرحوم دكتر بهشتی، حاضر نشدند حكم وزارت را برای دوست نزدیك خود صادر كنند. نگاه مدیریتی ایشان بود. به ایشان گفتند كه شما تجربه اداره یك مدرسه را ندارید، یك وزارتخانه را چگونه می‌خواهید اداره كنید؟ بگذارید من كمی روشن‌تر بگویم. وقتی كه ایشان برای نخست‌وزیری پیشنهاد شدند، من در آموزش و پرورش دیداری با ایشان داشتم. جلسه حدود چهار ساعت طول كشید.

جلسه چهارساعته با رجایی

ایرناپلاس: با آقای رجایی؟

توسلی: بله، بحث این بود كه استعفای من را بپذیرید. برای اینكه پیش‌بینی من این است كه با دولت هماهنگ نخواهم بود. مصلحت شهرداری این است كه شما كسی را انتخاب كنید كه هماهنگ باشد. بعد ایشان پذیرفتند كه هماهنگ كنند، ولی نهایتاً نتوانستند و منجر به استعفای من در دی‌ماه سال 59 بعد از چند ماه همكاری شد. من از ایشان سؤال كردم برادر عزیز شما كه تجربه اداره یك مدرسه را ندارید، می‌دانید مدیریت كشور یعنی چه، كه می‌خواهید قبول مسئولیت كنید؟ گفتند بله من قبول دارم. من شایسته مدیریت اجرایی یك كشور نیستم، اما می‌دانید اگر من قبول نكنم چه كسانی قرار است نامزد بشود؟ كه آقای بنی‌صدر در واقع مطرح كرده بودند. آقای میرسلیم و آقای نوبری گزینه نخست‌وزیری باشند.

رجایی با جوانان فاتح لانه قابل مقایسه نبود

ایرناپلاس: نوبری، رئیس بانك مركزی بود؟

توسلی: بله، حزب جمهوری اسلامی نمی‌خواست كسی كه مورد نظر آقای بنی‌صدر است، نامزد شود. بنابراین حزب جمهوری اسلامی و شخص مرحوم دكتر بهشتی در واقع اصرار داشتند. در خلوص آقای رجایی و به‌خصوص باتوجه به سنشان، روابطشان و سوابق سیاسی‌شان، كه با خیلی از این جوان‌های هیجده - بیست‌ساله كه سفارت آمریكا را اشغال كردند، اصلاً قابل مقایسه نیستند. امروز نگاه نكنید آقای اصغرزاده و آقای میردامادی آن موقع بیست سالشان بود. ولی آقای رجایی به هر حال 45 سال سنشان بود. در آن شرایط كه مهندس بازرگان حاضر نیست برای شخصیتی مثل مرحوم رجایی حكم وزارت بدهند و اجباراً كفالت می‌دهند، و آن وقت جوان‌های هیجده ساله و بیست‌ساله در این حد می‌خواستند در مدیریت كشور مداخله كنند. من فكر می‌كنم با تجربه‌هایی كه همین جوان‌ها امروز دارند، قطعاً می‌پذیرند كه آن موقع شایستگی این نوع مسئولیت‌های سنگین مدیریتی در وزارتخانه‌ها و كشور را نداشتند. بسیاری از آن‌ها باید پاسخگو باشند.

ایده‌شان این بود كه دو یا سه روز آنجا را اشغال كنند. این دو سه روز چرا چهارصد و چهل روز طول كشید و آن اعتباری كه انقلاب اسلامی ایران در سخنان آیت‌الله خمینی در بام رسانه‌های جهانی ایجاد كرده بود با چنین اقدامات ناپخته‌ای، هزینه‌هایی سنگین را بر جامعه ما تحمیل كردند كه هنوز هم به‌خصوص بعد از هشت سال جنگ تحمیلی، پیامد اشغال سفارت آمریكا هنوز در جامعه ما وجود دارد.

بنابراین نگاه متوسط كارشناسی نشان می‌دهد شخصیت‌هایی مانند مهندس بازرگان، با آن سابقه مدیریتی و آن سوابق علمی‌شان و چند دهه كار فرهنگی- اجتماعی و سیاسی كه داشتند و آن احساس مسئولیتی كه می‌كردند، كوشش كردند كه در راستای منافع ملی، مصالح انقلاب را دنبال كنند.

ایرناپلاس: اعضای نهضت آزادی در مجلس وقتی كه بنی‌صدر نخست‌وزیر را مطرح كرد، به چه كسی رأی دادند؟ موضع نیروهای نهضت نسبت به نخست‌وزیری بنی‌صدر چطور بود؟

توسلی: من الان به یاد ندارم كه چگونه رأی دادند. ولی تصور می‌كنم كه دوستان ما در مجلس اول كوشش می‌كردند آنچه در راستای منافع ملی هست را عمل كنند و الان در خاطر ندارم كه دقیقاً به چه كسی رای دادند. مهم این است كه در مورد بنی‌صدر، به‌رغم اینكه ایشان جزو شخصیت‌هایی بودند كه همواره در این 9 ماه برای كسب قدرت به دولت موقت حمله می‌كردند، مهندس بازرگان و دوستانشان، به‌عنوان رئیس‌جمهور همیشه از ایشان حمایت كردند.

تمام وزرا با رای اجماعی در شورای انقلاب انتخاب شدند

ایرناپلاس: به نظر می‌رسد در همان دوره نهضت آزادی یك ویژگی مهم دارد؛ آن هم این است كه اساساً تنهاست. یعنی نه‌تنها جریان روحانیت، بلكه عمده نیروهای سیاسی از جناح‌های مختلف با نهضت همراه نیستند. یعنی از روشنفكرهای چپ، گروه‌های چپ و چریكی، جوانانی كه لانه را تسخیر كردند و عمدتاً دانشگاه در اختیار این‌ها بود، حتی بنی‌صدر و لیبرال‌هایی كه در آن دوره حضور داشتند، همه این‌ها با نهضت آزادی موضع مخالفت جدی داشتند. حتی خود آقای دكتر پیمان در نشریه «امت» عنوان «لیبرالیسم جاده‌صاف‌كن امپریالیسم» را در مورد دولت بازرگان به كار بردند. چرا این اتفاق می‌افتد؟ آیا این بدان معنا است كه همه ناپخته بودند و فقط یك جمع محدود پخته عمل می‌كردند؟

توسلی: سؤال خوبی است تا امروز ما بعد از چهار دهه لااقل به نسل جوان امروز واقعیت‌های تاریخی را بگوییم. بعد از اینكه دولت موقت توسط شورای انقلاب و رهبر فقید انقلاب انتخاب شدند، تمام وزرا با رأی اجماعی عمدتاً در شورای انقلاب انتخاب شدند. لذا آن‌ها هم باید پاسخگو باشند. تمام احكام با حكم آیت‌الله خمینی بود. یعنی مهندس بازرگان بدون موافقت شورای انقلاب و رهبر انقلاب نمی‌توانستند كسی را انتخاب كنند.

همه مخالفان بازرگان

ایرناپلاس: یعنی وزیری بود كه مهندس بازرگان معرفی كند و شورای انقلاب رد كند؟

توسلی: بله، كسانی بودند كه معرفی شدند و آن‌ها نپذیرفتند. كسانی هم بودند كه شورای انقلاب و آیت‌الله خمینی اصرار داشتند كه بپذیرند. مانند دكتر سنجابی و مرحوم فروهر. این‌ها را خود آیت‌الله خمینی اصرار داشتند كه آن‌ها هم باید باشند و خیلی مهم است كه بسیاری از كسانی كه ایراد می‌گیرند به دولت موقت، توجه ندارند كه این تصمیمات فقط تصمیمات مهندس بازرگان نبود. بلكه تعاملی بود بین مهندس بازرگان، شورای انقلاب و رهبر انقلاب. مهم است كه حالا دولت موقت آمده، 9 ماه این دوره انتقال را با چه پیچیدگی‌هایی انجام داده‌ است كه اسناد این دوران خیلی مهم است كه باید منعكس شود و با توجه به شرایط آن روز، همه دنبال قدرت بودند. از حزب توده كه با تمام سازمان و امكاناتشان به ایران آمده بودند، از مجاهدین خلق كه از زندان آزاد شده بودند و پادگان‌ها را خالی كرده و مسلح بودند. چریك‌های فدایی خلق، جنبش مسلمانان مبارز و طیف‌های چپ همه به‌دنبال تداوم انقلاب بودند و طبیعتاً باید با دولت موقت برخورد می‌كردند.

اختلاف قطب‌زاده با بازرگان

ایرناپلاس: یعنی این حجم از مخالفت با دولت موقت را شما در قدرت‌طلبی تحلیل می‌كنید؟

توسلی: جنگ، جنگ قدرت است. تمام اسناد را شما نگاه كنید، سوابق تاریخی نشان می‌دهد، از قبل آقای بنی‌صدر خود را شایسته ریاست جمهوری می‌دانست. از دوران جوانی هم گفته شده است كه یك چنین مطلبی را گفتند و نقل شده است. حتی دوستان نزدیك ما، آقای صادق قطب‌زاده كه در خارج درس خوانده بود و عضو نهضت آزادی بود و بعد از انقلاب آمده بود به ایران، ارتباطشان را با نهضت قطع كردند و حتی در تقابل با دولت موقت قرار گرفتند. آن موقعی كه در صدا و سیما بودند از در اختیار قرار دادن ساده‌ترین امكانات پرهیز می‌كردند. چند حادثه تاریخی در شهر تهران برگزار كردیم. یكی اولین نوروز بعد از انقلاب در فروردین سال 58 در سالن 12 هزار نفری.

ایرناپلاس: استادیوم آزادی؟

توسلی: بله. آقای مهندس بازرگان و وزرا بودند. همچنین در اولین رمضان بعد از انقلاب در سالن 12 هزار نفری با حضور تمام مسئولان و نمایندگان تمام اقشار ملت آنجا افطار دعوت بودند و مرحوم طالقانی سخنرانی داشتند. شما یك تصویر ندارید از این‌ها.

استعفای سحابی از نهضت

ایرناپلاس: یعنی صدا و سیما همكاری نمی‌كرد؟

توسلی: به هیچ وجه با دولت موقت همكاری نداشت. چرا؟ چون خودشان را شایسته این مقام می‌دانستند. بعد از انقلاب مرحوم دكتر بهشتی و روحانیون، حزب جمهوری اسلامی را تشكیل داده بودند و خودشان را به‌طور طبیعی شایسته قدرت می‌دیدند. شما روزنامه جمهوری اسلامی را ببینید، نگاهی كه به دولت موقت دارد چگونه است؟ خود اعضای شورای انقلاب را بررسی كنید. استعفاهایی كه دولت موقت می‌دهد ریشه‌اش اینجاست. شما در جایگاه قانونگذاری هستید، نه مداخله در مسائل اجرایی. به همین دلیل این گفت‌وگو انجام می‌شود كه بیاییم دولت موقت و شورای انقلاب را با هم ادغام كنیم و با همدیگر این دوره انتقال را طی كنیم كه این مداخلات كمتر شود. بنابراین در این 9 ماه همه در یك جنگ قدرت هستند. حتی دوستان خود ما، آقای مهندس سحابی و جمعی كه مسئولیت نداشتند و مجموعه را اداره می‌كردند، آن‌ها هم به‌عنوان نهضت نقد می‌كردند و بعد استعفا كردند.

ایرناپلاس: این وضعیت تك افتادگی، بعد از خروج نهضت آزادی از دولت موقت هم ادامه پیدا می‌كند. شما می‌فرمایید یك مواقعی یك خصایصی وجود دارد كه بحث قدرت است. ضمن اینكه این تصور وجود دارد كه ما می‌توانیم كشور را اداره كنیم و این حق ما ست، حالا به هر دلیلی. شاید یكی این باشد كه بدنه اجتماعی خوبی دارند یا هر چیز دیگری. اما بعد از دولت موقت همچنان شاهد هستیم كه باز هم از خود نهضت با كاندیداتوری مهندس بارزگان مخالفت می‌شود. حتی اعضای خود نهضت هم مخالفت می‌كنند و اجازه نمی‌دهند مهندس بازرگان كاندیدا شود و بعد هم انشعاب می‌كنند. به نظر شما این وضعیت چقدر می‌تواند به خصایص و منش خود آقای مهندس بازرگان وابسته باشد؟

توسلی: آن تنشی كه قبل از 13 آبان بود، بعد از استعفای دولت موقت فروكش می‌كند و داستان دیگری مطرح می‌شود. اما آنچه شما اشاره می‌كنید، مسائل درونی نهضت است. با تعهدی كه مهندس بازرگان و دوستانشان داشتند كه در زمان دولت موقت در مسائل حزبی وارد نشوند، این تعهد اخلاقی را رعایت كرده بودند. خود بنده در شهرداری تهران 16 ساعت فقط كار خدمات شهر را داشتیم. بقیه وزرا و مشخصاً مهندس بازرگان هم همین‌طور. همه متعهد بودند كه در هیچ جلسه حزبی شركت نكنند. اما ما همان موقع در جریان بودیم، كسانی كه حزب جمهوری اسلامی را تشكیل داده‎اند، در محل كارشان جلسات حزب جمهوری اسلامی را برگزار می‌كردند.

حكم امام در مورد كار حزبی دولت موقت

ایرناپلاس: اینكه اشكالی ندارد كه نیروهایی كه در دولت هستند، كار حزبی هم بكنند. چرا مهندس بازرگان و نیروهای نهضت این تصور را داشتند كه چون وارد دولت شده‎اند، كار حزبی نباید كرد.

توسلی: این در حكم آیت‌الله خمینی بود كه مستقل از كار حزبی این مأموریت به شما داده می‌شود. كسانی هم كه قبول مسئولیت كرده‌اند، به خاطر رعایت اخلاق سیاسی و اجتماعی كه تعهد كرده بودند، واقعاً عمل كردند. بنابراین نهضت در این دوره در حالی كه همه سازمان خودشان را توسعه دادند، این كار را نكرد. نهضت آزادی ایران در اختیار مهندس سحابی بود كه در دولت مسئولیت نداشت. در ابتدا یك جمعی از جوان‌ها قرار گرفته بودند كه نگاهشان هم عمدتاً متأثر از نگاه مهندس سحابی بود و به لحاظ اقتصادی هماهنگ نبود. ایشان هفت سال در زندان بودند و با فدائیان و مجاهدین خلق هم طبیعی بود كه مرتبط باشند. اما آنقدر به لحاظ انسانی و شخصیتی وارسته بودند كه بعدها كه گذشت خودشان در مصاحبه‌های متعدد گفتند در آن مباحثی كه با مهندس بازرگان اختلاف‌نظر داشتم، حق با بازرگان بود. بقیه دوستان هم مثل آقای جعفری و آقای بسته‌نگار بعدها اظهار كردند كه اشتباه كردیم كه از نهضت جدا شدیم. اما در آن شرایط نهضت سازمانی نداشت و تنها شورای نهضت تشكیل شده بود. در انتخابات ریاست جمهوری اول كه خود من هم در شورای نهضت حضور داشتم، این مسئله مطرح بود كه مهندس سحابی و جمع دوستانشان موافق نبودند كه مهندس بازرگان نامزد شود. مهندس بازرگان گفتند بسیار خوب. شما قبول كنید و مهندس سحابی هم با توجه به هفت سال زندان و شرایط خانوادگی آمادگی نداشتند و اصرار داشتند بر نامزدی آقای حبیبی و در جلسه شورا مطرح شد و با اختلاف یك رأی آقای حبیبی رای آوردند.

ایرناپلاس: یعنی گزینه نهضت عملاً نامزد حزب جمهوری اسلامی شد.

توسلی: بله! اما وقتی مهندس بازرگان از آن جلسه آمدند بیرون، گفتند تلخ‌ترین شب زندگی من بود. مهندس بازرگان كسی بود كه در انتخابات مجلس نامزد شد و یك میلیون و هفتصد هزار رای آورد. یعنی در كشور و در تهران پایگاه اجتماعی داشتند. یعنی اگر ایشان نامزد شده بودند یا رئیس‌جمهور می‌شدند یا نفر دوم می‌شدند. همه قرائن این را نشان می‌دهد كه كاندیداتوری بازرگان در راستای منافع ملی بود كه آن اتفاقات تكرار نشود و روند تغییرات ما با عقلانیت بیشتری طی می‌شد. نهضت هم همیشه این نقد را با توجه به واقعیت موجود داشته كه یكی از اشتباهات تاریخی نهضت این است كه آقای دكتر حبیبی نامزد شد. علی‌رغم اینكه همه نهادهای دیگر هم ایشان را تأیید كرده بودند و ضمن صحبتشان هم گفته بودند عضو نهضت آزادی نیستم؛ در حالی‌كه ایشان در خارج از كشور عضو نهضت بودند. در شورای نهضت به‌عنوان عضو نهضت مطرح شده بودند. ولی به‌خاطر مسائلی كه بعد از اشغال سفارت آمریكا مطرح شده ‌بود، می‌خواستند نوعی تبری بجویند كه من عضو نهضت نیستم. در حالی كه در آن استعفای 14 نفری كه در نهضت امضا شده بود، یكی از امضاكنندگان آقای حسن حبیبی بود. بنابراین این ضربه و اشتباه سنگینی بود كه در آن مقطع تاریخی وارد شد. ولی نهضت آزادی ایران كوشش كرد در انتخابات مجلس اول جبران كند و لیستی تشكیل دادند كه نه‌تنها اعضای نهضت، بلكه طیف آدم‌هایی كه به نظر می‌رسد برای انتخابات مناسب باشند، با یك نگاه جامع، نه اینكه فقط اعضای خودش را داشته باشد، شركت كرد و تعدادی در مجلس اول حضور داشتند كه مشخص است.

گفت‌وگو از سیدعمادالدین محمودی

* اداره كل اخبار چندرسانه‌ای *